Bo dziecko żyje „między”. Między mamą a tatą. Między dwiema wersjami tej samej historii. Między domami, wartościami, emocjami, których nie potrafi jeszcze nazwać. Nawet jeśli podział opieki jest dokładnie ustalony, a rodzice deklarują, że „dla dobra dziecka się dogadują” – to, co dzieje się w warstwie emocjonalnej, często pozostaje poza kontrolą.

W tym artykule przyglądamy się właśnie tematowi lojalności, którą dziecko w konflikcie rodziców nosi w sobie jak niewidzialny ciężar. Lojalności, która każe mu tłumić uczucia, dopasowywać się, rezygnować z własnych potrzeb, by nikogo nie zranić. Lojalności, która bywa nagradzana uśmiechem lub chłodem – w zależności od tego, którą stronę wybierze.

Zajrzymy też w miejsca, gdzie ta lojalność przeradza się w odrzucenie. Nie zawsze świadome, nie zawsze zawinione – ale bolesne. Pojęcie alienacji rodzicielskiej budzi kontrowersje i bywa nadużywane, jednak nie można ignorować sytuacji, w których dziecko dystansuje się od jednego z rodziców w wyniku subtelnych mechanizmów emocjonalnej presji. Nie będziemy mówić tu o zespołach i diagnozach – lecz o procesach, które towarzyszą dzieciom, gdy dorośli nie potrafią się porozumieć.

Bo dzieciństwo – nawet to podzielone – nie musi być podzielone emocjonalnie. Ale tylko wtedy, gdy rodzice zrezygnują z potrzeby wygrywania, a skupią się na tym, by dziecko nie musiało przegrywać relacji z żadnym z nich.

Nie każdy konflikt kończy się wraz z rozstaniem. Czasem dopiero wtedy przenosi się na nowy grunt – bardziej subtelny, ale równie niszczący. Dorośli, którzy nie potrafią się porozumieć, często toczą spór za pośrednictwem dziecka. Ono nie uczestniczy w rozprawach sądowych, nie pisze maili do prawnika i nie ustala planów kontaktów, ale… nosi ten konflikt w sobie.

Dziecko w takiej sytuacji przyjmuje różne role – bywa obserwatorem, który chłonie atmosferę i niepokój. Czasem staje się mediatorem, próbując załagodzić napięcie, przekazując wiadomości, prośby i ustalenia między domami. Bywa też pocieszycielem, który słucha zranionego rodzica, podtrzymuje go na duchu i – choć zupełnie nieświadomie – bierze na siebie emocje dorosłych.

Te role nie są zapisane w żadnym planie wychowawczym, ale rozgrywają się każdego dnia. Dziecko, które słyszy: „Nie mów tacie, bo się zdenerwuje”, albo: „Znowu mama cię tak ubrała?”, zaczyna filtrować informacje, pilnować narracji, wyczuwać nastroje. Nie pyta: „Czy jestem bezpieczne?”, ale: „Czy mówiąc to, nie sprawię przykrości?”.

Taki stan emocjonalnego napięcia nie daje się łatwo uchwycić z zewnątrz, ale zostawia ślady wewnątrz: w zachowaniu, w ciele, w relacjach dziecka z samym sobą i ze światem.

Dziecko kocha oboje rodziców – nawet wtedy, gdy jedno z nich zawodzi, a relacja między dorosłymi pęka. Ta naturalna potrzeba bycia blisko z każdym z opiekunów staje się źródłem głębokiego wewnętrznego napięcia, gdy dorośli pozostają w konflikcie. Wówczas dzieci, szczególnie te wrażliwe i uważne emocjonalnie, próbują dostosować się do oczekiwań każdego z rodziców, ukrywając swoje uczucia lub zmieniając je w zależności od kontekstu.

W psychologii mówimy wówczas o konflikcie lojalności – zjawisku, w którym dziecko czuje, że musi wybrać stronę, nawet jeśli nikt tego od niego wprost nie wymaga. Może to przyjmować subtelne formy:

• wyciszanie pozytywnych wspomnień z jednym z rodziców, by nie urazić drugiego,
• tłumienie tęsknoty lub radości z kontaktu,
• dopasowywanie swojej wersji wydarzeń do nastrojów dorosłych,
• ukrywanie informacji, które mogą „zawstydzić” lub „rozzłościć” jednego z opiekunów.

Takie dziecko staje się emocjonalnym pośrednikiem między dwojgiem dorosłych, których zadaniem powinno być chronienie jego dzieciństwa – nie przeciąganie go na swoją stronę.

Co ważne, ten lojalnościowy dramat nie zawsze przebiega głośno. Dziecko niekoniecznie mówi, że „ma dość” lub że „nie wie, kogo kocha bardziej”. Częściej obserwujemy u niego objawy psychosomatyczne, wahania nastroju, trudności z koncentracją, lęk separacyjny czy nagłe „niechęci” do jednego z domów – często trudne do wyjaśnienia.

W rzeczywistości, dziecko nie chce wybierać – chce czuć się bezpieczne w obu miejscach. Gdy to niemożliwe, zaczyna wybierać lojalność wobec tego, który wydaje się bardziej zraniony, samotny, zagubiony. To nie tyle przejaw manipulacji, co rozpaczliwa próba uporządkowania chaosu emocjonalnego, którego nie rozumie i nie potrafi unieść.

Wielu rodziców zauważa w pewnym momencie, że dziecko zaczyna się od nich oddalać. Odpowiedzi są krótkie, kontakt chłodniejszy, a rozmowy na temat drugiego rodzica pełne napięcia. Bywa, że jeden z opiekunów staje się „tym lepszym” – słuchanym, wspieranym, darzonym zaufaniem – a drugi „tym gorszym”, z którego obecnością dziecko przestaje się liczyć. W takich sytuacjach często pada hasło: alienacja rodzicielska.

To pojęcie od lat budzi silne emocje – zarówno w praktyce sądowej, jak i w dyskursie psychologicznym. Z jednej strony opisuje ono realne zjawisko: sytuację, w której dziecko dystansuje się od jednego z rodziców pod wpływem postawy i działań drugiego. Z drugiej – bywa niebezpiecznym narzędziem nadużycia, wykorzystywanym do dyskredytowania opiekuna, który próbuje chronić dziecko np. przed przemocą lub nadużyciami.

W stanowisku Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 2023 roku wyraźnie wskazano, że „pojęcie zespołu alienacji rodzicielskiej (PAS)” nie spełnia kryteriów diagnostycznych i nie powinno być stosowane jako jednostka chorobowa. Towarzystwo zwraca uwagę, że termin ten bywa nadużywany – zwłaszcza w postępowaniach sądowych – i może prowadzić do wtórnej wiktymizacji rodzica, który działa w interesie dziecka.

Podobne stanowisko zajmuje Komitet GREVIO monitorujący przestrzeganie Konwencji stambulskiej. Podkreśla on, że powoływanie się na alienację rodzicielską w postępowaniach rodzinnych bywa wykorzystywane do kwestionowania doświadczeń dzieci i rodziców doświadczających przemocy, co stanowi poważne zagrożenie dla ich bezpieczeństwa.

Czy to oznacza, że zjawiska odrzucenia rodzica przez dziecko nie ma? Oczywiście, że nie. W pracy terapeutycznej obserwujemy, że dzieci czasem tracą więź z jednym z opiekunów. Czasem z powodu realnej krzywdy lub braku zaangażowania, czasem – wskutek emocjonalnego przeciążenia i lojalnościowego rozdwojenia, a bywa, że przez subtelne sygnały wysyłane przez drugiego rodzica.

Warto jednak rozróżnić:

• sytuację, w której dziecko ma ku oddaleniu konkretne powody (np. przemoc, zaniedbanie, brak obecności),
• od tej, w której odrzucenie jest reakcją na presję, przekazy emocjonalne lub próbę lojalnościowej solidarności z jednym z rodziców.

W tym drugim przypadku mówimy raczej o procesie emocjonalnego rozdzielania się, niż o zespole czy diagnozie klinicznej. Dziecko może wówczas tworzyć tzw. narrację wyłączającą, w której druga strona jest obojętna, zła lub „nieistniejąca”. Taki mechanizm – choć psychologicznie zrozumiały – niesie poważne konsekwencje dla rozwoju tożsamości dziecka, jego poczucia bezpieczeństwa i zdolności do budowania zdrowych relacji w przyszłości.

Dlatego zamiast koncentrować się na tym, czy występuje PAS, warto przyglądać się temu, jakie są relacje dziecka z każdym z rodziców, co je osłabia, co wzmacnia i jakie potrzeby są w nich niezaspokojone. Zamiast diagnozy – uważność. Zamiast oskarżeń – praca z emocjami.

Tylko wtedy możemy pomóc dziecku odzyskać to, czego naprawdę potrzebuje: prawo do kochania obojga rodziców bez poczucia winy.

Dzieci, które dorastają między dwoma domami i dwoma emocjonalnymi światami, potrzebują czegoś więcej niż równy podział czasu i logistyczna precyzja. Potrzebują jednej spójnej przestrzeni emocjonalnej, w której mogą być sobą – bez konieczności dostosowywania się, ukrywania uczuć czy opowiadania się po stronie kogokolwiek.

Jak to osiągnąć? Nie ma jednego rozwiązania, ale są zasady, które warto przyjąć jako fundament:

• Nie angażuj dziecka w rozliczenia dorosłych. Dziecko nie powinno być świadkiem waszych sporów, negocjacji ani pośrednikiem w komunikacji. Nie powinno wiedzieć, kto spóźnił się z alimentami, kto nie oddał spodni i kto znowu „zawalił”.
• Zrezygnuj z ocen i sugestii w obecności dziecka. Nawet jeśli nie mówisz wprost: „tata cię nie kocha” – wystarczy westchnienie, ironiczny komentarz, przewrócenie oczami, by dziecko poczuło, że jedna relacja jest „gorsza”. A wtedy zaczyna ją porzucać – z lęku, a nie z własnej potrzeby.
• Uszanuj prawo dziecka do tęsknoty i radości z drugiego rodzica. Słuchaj, gdy opowiada o tym, co było fajne u mamy czy u taty. Daj przestrzeń na tęsknotę, bez zazdrości czy urażonej dumy. Dziecko nie powinno chronić cię przed własnymi uczuciami.
• Rozmawiaj ze specjalistami – nie tylko o dziecku, ale i o sobie. Własne emocje, frustracje i żal po rozstaniu są ważne, ale to nie dziecko ma być ich powiernikiem. Warto poszukać wsparcia dla siebie, by móc lepiej wspierać swoje dziecko.

Również terapeuci i mediatorzy mają tu istotną rolę – nie chodzi o to, by szukać winnych, lecz by zatrzymać mechanizmy, które wciągają dziecko w lojalnościowy klincz. Czasem wystarczy, by ktoś z zewnątrz nazwał sytuację i pomógł zobaczyć, jak niewinne zachowania mogą ranić.

Największym prezentem, jaki rodzic może dać swojemu dziecku po rozstaniu, nie jest idealny plan opieki, lecz wolność do kochania obojga – bez lęku, poczucia winy i emocjonalnych kosztów.

Dzieciństwo nie powinno być polem bitewnym, a dziecko – żołnierzem zmuszonym do opowiadania się po stronie jednego z rodziców. Kiedy dorośli toczą emocjonalną wojnę, dziecko nie ma możliwości stanąć z boku. Ono chłonie napięcia, czyta między wierszami, próbuje rozładowywać konflikty swoim zachowaniem, czasem nawet własnym zdrowiem. Robi wszystko, by świat się nie rozpadł jeszcze bardziej.

Tymczasem jego zadaniem nie jest godzenie dorosłych, wybieranie „kto jest lepszy”, ani przyjmowanie roli lojalnego powiernika czy współtowarzysza zranionego rodzica. Jego zadaniem – i prawem – jest rozwijać się w relacjach, które dają bezpieczeństwo, ciągłość i zgodę na bliskość z obojgiem opiekunów.

To dorośli muszą ponieść odpowiedzialność za to, by konflikt między nimi nie stał się treścią dziecięcych przeżyć. Nawet jeśli relacja małżeńska się zakończyła, więź rodzicielska nie znika – a odpowiedzialność za jej jakość trwa.

Zamiast szukać winnych, warto przyjrzeć się mechanizmom, które niepostrzeżenie wciągają dziecko w lojalnościowy klincz. Warto zadać sobie pytanie: czy mój ból nie odbiera dziecku prawa do jego własnych uczuć? Czy moja złość nie zamyka mu drzwi do drugiego domu?

Nie chodzi o idealne relacje. Chodzi o świadomość, że każde słowo, gest, spojrzenie dorosłego ma znaczenie. Że dziecko nie powinno być mediatorem, sprzymierzeńcem, ani świadkiem naszych niezakończonych spraw. Bo dzieciństwo – nawet podzielone na dwa adresy – wciąż może być szczęśliwe jeśli tylko oboje rodzice staną po tej samej stronie: po stronie dziecka.